تاریخچه ی سه تار

دوره قاجار

آموزش سه تار در رساله های خطی موسیقی پیش از دوره قاجار دیده نمی شود ولی, همانطور که گفته شد, وجود سه تار با شکل امروزی اش در اواخر دوره زندیه و شروع دوره قاجار قطعی به نظر می رسد. سه تار در دوره قاجار سال دوم برخی از اهل موسیقی بود که بیشترشان نوازنده تار بودند و نیز ساز دم دستی حکما, عرفا و اشرافی بود که از اشتهار به نوازندگی پرهیز داشتند. این ساز در گروههای مطلبی به کار نمی رفت ولی به عنوان ساز محفلی در جمع های کوچک دوستانه نواخته میشد.

سیم های فلزی

تار ها یا وتر های ابریشمی سه تار از اواسط دوره قاجار و با ورود سیم های مفتولی تلگراف به ایران (۱۲۳۷ ش) جای خود را به رشته سیم های فلزی داد, و به این ترتیب, به رنگ و حجم صدای ساز افزوده شد. با این حال, سه تار تا اوایل دوره ی پهلوی سازی کم صدا و محجوب باقی ماند.

رپرتوار

رپرتوار یا کارگان سه تار, چنانکه اشاره شد, به اجرای ردیف موسیقی دستگاهی (یا کلاسیک) ایران و نیز تصنیف ها و ضربی های متداول در حوزه موسیقی شهری, آن هم به صورت شخصی یا در جمع های کوچک, محدود بود و در اجرای موسیقی نواحی ایران - مانند موسیقی قشقایی - با ایجاد تغییراتی در روش مضراب زدن, پرده بندی و سیم ها از این ساز استفاده شده است. امروزه سه تار یا کارگان گسترده‌ تری دارد.

ضبط صدا

در دوره ای که صفحات گرامافون که به صورت مکانیکی انجام می‌شد, گویا به علت حجم کم صدای سه تار و شاید هم به دلیل عامه پسند نبودن آن, صفحه ای از صدای سه تار در دوره قاجار ضبط نشده است.

در دوره ضبط الکتریکی صفحات گرامافون نخستین صفحه ی سه تار را بتول پروانه, مشهور به موچول پروانه ( ۱۲۸٥ - ۱۳۰٧ ش) در سال ۱۳۰۶ شمسی توسط کمپانی هیز مسترز ویس (his master’s voice) ضبط و منتشر کرد. او در این صفحه علاوه بر نواختن سه تار, آواز منصوری را در یک روی صفحه و زابل را در روی دیگر آن خوانده است. پروانه در همان زمان صفحه ای رانیز در مثنوی افشاری ضبط کرد که در آن مهدی نوایی با ‏ را همراهی کرده است.

در دوره پهلوی, با تاسیس رادیو ایران در سال ۱۳۱۹ شمسی, عموم مردم ایران توانستند از صدای سه تار احمد عبادی ( ۱۲۸۵ - ۱۳۷۱ ش) را که نخستین نوازنده سه تار در رادیو بود بشنوند.

تحولات

حجم کم صدای سه تار محدودیت‌هایی را برای همنوازی آن با سایر سازها ایجاد کرده بود ولی ورود دستگاههای الکتریکی صدابرداری موسیقی در دوره پهلوی به ایران امکان ایجاد تعادل سوتی در همنوازی ها را فراهم کرد.

امروزه, همراه با تحولات اجتماعی و هنری سه تار, در موقعیت های مختلف اجرای موسیقی حضور دارد و گاه, بنا به سلایق فردی سه تار نوازان, تغییرات ذوقی متنوعی در ساختمان این ساز, پرده ها, سیم ها, نحوه مضراب زدن و پنجاه کاری آن داده می شود.

سه تار امروزی

سه تار در روزگار ما ساز زهی - زخمه ای دسته بلند پرده داری است داری است با کاسه ی طنینی کوچک و نیم گلابی شکل , با چهار رشته سیم فلزی.

پیشینیان آن را در طبقه بندی سازها در رده سازهای وتریه یا ذوات الاوتار زخمه ای مقید سیا دستان دار قرار می دادند و امروز آن را جذب کوردوفون های چند سیم مضرابی (plucked multiple stringed chordophones) می‌دانند و همه این تعاریف یک مفهوم را می سازد: سازه صدای چند سیمی زخمه ای .