پیش از آنکه آموزش سه تاررا بصورت حرفه ای بیاموزید شاید بهتر باشد روش های مراقبت از سه تار را یاد بگیرید.
روش های کلی مراقبت از سه تار شامل اطلاع از شرایط محیطی مانند رطوبت، دما، نور، خورشید و اجرا و نیز دقت در نگهداری و استقرار سه تار و نظافت و حمل و نقل آن است.
مهمترین و کارساز ترین وسیله برای حفظ و نگهداری ستار کیس، یا جعبه یا قاب و کاور، یا پوشه یا جلد سه تار است در گذشته برای حفاظ و ساز معمولا آن را داخل کیسه پارچه‌ای و گاه جعبه چوبی قرار می دادند. امروزه برای سازهای ایرانی هم مثل سازهای غربی انواع کیس و کاور ساخته و تولید میشود.
کیس ها به دو دسته سخت و نرم تقسیم میشوند. کیس های سخت یا جعبه‌ها ایمن ترند دارای اسکلت یا چارچوب هستند و خم و تا نمی‌شوند ولی کیس های نرم یا کاورها که سبک ترند، انعطاف دارند. سطح داخلی همه کیس ها و کاور ها باید از جنس اسفنج، فوم، پارچه نرم، خز و یا مواد نرم مشابه باشد. بدن یا چهارچوب کیس های سخت می توانند از چوب، ورق پلاستیکی، مقوای ضخیم چند لایه، فایبرگلاس، اسفنج فشرده یا فیبر ساخته شود.سطح خارجی کیس های نرم و یا کاور ها نیز می‌تواند از چرم مصنوعی، برزنت یا پارچه کتانی باشد.
محل و روش قرار گرفتن سه تار اگرچه موضوع ساده ای به نظر می رسد ولی موضوع مهم و قابل توجهی را می توان در چهار حالت، افقی، عمودی، آویخته و پوشیده قرار داد.
سه تار را روی یک سطح افقی به پهلو قرار دهید، به صورتی که صفحه آن عمود بر زمین گوشی‌های شماره ۲ و ۴ به طرف بالا باشند. سه تارهایی که ترکه ی پیشانی پهن تری دارند با ثبات ترند. بهتر است سه تار در حالت افقی در جایی مانند کنج اتاق، روی میز یا داخل قفس قرار گیرد.
سه تار را در حالت عمودی، طوری که دسته به طرف بالا باشد، در کنج اتاق در محل زاویه دار و روی پایه ی ساز یا استند قرار دهید و از تکیه دادن آن به سطوح کوتاه منحی لبه های صاف و صیقلی مانند لبه صندلی و میز کوتاه که امکان سر خوردن وجود دارد، پرهیز کنید.
سه تار را به پهلو روی دیوار یا یک سطح عمودی آویزان کنید، به صورتی که صفحه آن عمود بر دیوار یا سطح عمودی باشد. در این حالت سه تار از ساقه ی گوشی شماره ۱ یا ۳ به میخی که محکم به دیوار کوبیده شده، آویخته می شود. ایمنی این حالت، اگر از سالم بودن گوشی و محکم بودن میخ مطمئن باشید، بیشتر از دو روش پیشین است.
بهترین روش برای استقرار سه تار گذاشتن آن داخل کیس یا کاور است. کیس حاوی سه تار در این حالت بهتر است از جنس سخت باشد و صورت افقی یا عمودی در محلی امن قرار گیرد.
سه تار را میتوان داخل کیس و با در دست گرفتن دستگیره یا بند کیس به راحتی حمل کرد. هنگام حمل سه تار فاقد پوشش برای کنترل و ایمنی بیشتر بهتر است، ساز را از بیخ دسته طوری در دست گرفت، که کاسه مماس با بدن و دسته رو به جلو و تقریبا موازی با زمین باشد.
کیس بهترین وسیله برای نگهداری و حفاظت سه تار در منزل کلاس کنسرت و هر جای دیگر است و استفاده از آن در مسافرت نیز ضرورت دارد. فقط وقتی از کیس نرم استفاده کنید، که مسیر کوتاه و مسافرت راحتی پیش رو دارید در غیر این صورت کیس سخت مناسب تر است.
چهار عامل محیطی موثر در نگهداری و حفاظت سه تار عبارتند: از رطوبت، دما، نور، خورشید و حشرات.
به جز بخش های شمالی ایران سایر مناطق کشور آب و هوای گرم و خشک دارند و ساختمان چوبی سه تار با این نوع آب و هوا سازگار است. با نواختن مداوم و صحیح سه تار در طول زمان، از میزان رطوبت چوب کاسته می شود و صدای ساز کیفیت بهتری پیدا می کند. سه تار در داخل کیس هم نباید در محل مرطوب نگه داری شود. بهتر از همیشه از بسته ای جاذبه رطوبت مانند سیلیکاژل در درون کیس استفاده کنید.
سه تار را باید در دمای معتدل و متوسط نگهداری کرد. سرما و گرما تأثیر نامطلوبی بر ساز دارند و از کارایی، دوام و عمر آن می‌کاهند. هنگام تغییر ناگهانی دما مانند وقتی که سه تار از محیطی با دمای کم وارد محیطی با دمای زیاد می شود یا برعکس، باید فرصت داد تا ساز با دمای جدید سازگار و هم دما شود.
نور مستقیم خورشید بر روی اجزای سه تار، مانند پرده ها، لاک و الکل، اتصالات و... تاثیر بد و نامطلوبی دارد. سه تار را در داخل کیس هم باید دور از نور آفتاب و در دمای مطلوب نگهداری کرد.
کرم چوب، بید پشه ها ئو به ویژه موریانه حشراتی هستند که از چوب به عنوان ماده ای مغذی استفاده میکنند. این حشرات زندگی اجتماعی دارند و با حفر تونل های زیادی، به قطر تقریبی یک میلیمتر، چوب را از درون نابود میکنند. این ها به چوب گردو علاقه دارند و به سرعت در درون آن گسترش می یابند، ولی چوب توت، بلوط و ماغون را کمتر مورد حمله قرار می دهند. به همین دلیل دسته سه تار در مقایسه با صفحه و کاسه در معرض خطر بیشتری قرار دارد. دیده شدن اندکی گرد چوب در کیس یا محل نگهداری سه تار، می تواند دلیلی بر احتمال خوردگی چوب باشد. در این صورت باید محلول حشره کش را با سرنگ و سوراخ تونل ها تزریق کرد. عدم نگهداری سه تار در محیط گرم و نیز در نزدیکی نقاط آلوده و موریانه خورده، لاک و الکل کاری مرتب و هوا دهی منظم ساز و قرار دادن قرص برنج و نفتالین بی بو در یک کیسه کوچک نایلونی که از چند جهت سوراخ شده و گذاشتن آن در کیس، اقدامات مهمی در پیشگیری از حمله حشرات خورنده به بدنه چوب سه تار هستند.
قبل از نوازندگی دستهای خود را با آب گرم و صابون بشویید. با این کار، نه تنها ساز کثیف نمیشود، بلکه عرق و چربی پوست دست رفع می شود و خون نیز در دستها بهتر جریان می یابد و عضلات نرم می شوند.
سه تار خود را نه به کسی امانت دهید و نه از کسی سه تار امانت بگیرید. اگر در مکان عمومی مثل محل کار، اتاق تمرین،آموزشگاه موسیقی و یا صحنه کنسرت مجبور به ترک ساز حتی برای زمان کوتاهی هستید آن را به فرد مطمئنی بسپارید.
اگر برای مدت بیش از یک ماه نمی خواهید از سه تار استفاده کنید، آن را به اصطلاح به مرخصی بفرستید. برای این کار کوک ساز را پایین بیاورید؛ سیم ها را شل کنید; سه تار را داخل کیس قرار دهید; یک بسته جاذب رطوبت یا سیلیکاژل و نیز داروی ضد حشره بی بو یا قرص برنج در کیس بگذارید، در کیس را ببندید و آن را در محل دور از آفتاب و رطوبت و نیز با دمای معتدل قرار دهید.
لازمه حفاظت از اجزای تشکیل دهنده ی سه تار نیاز به تعمیر یا تعویض داشته باشند بهتر است آنها را به سازنده اش و یا تعمیرکار مجرب و مطمئن بسپارید. میزان تعریق دست برخی اشخاص زیاد است و یا عرق دستشان اسیدینگی بالایی دارد. این موضوع باعث از بین رفتن لاک و الکل سطح صفحه و دسته سه تار و در نهایت فرسایش چوب در محل تماس دست می شود. نظافت سه تار، شست و شوی دستها و استفاده از دئودورانت سرعت روند فرسایش را کند میکند. حاشیه صفحه سه تار، برای ایجاد شکل گرده ماهی یا پشت ماهی، هنگام تراش صفحه نازک میشود و نیاز به حفاظت دارد. برای این کار، سازنده سه تار، نوار نازکی از نی خیزران یا بوریا را به حاشیه محل اتصال ترکه ی پیشانی با صفحه میچسباند که زوار (یا زهوار) نامیده میشود و علاوه بر جنبه کاربردی و حفاظتی، قشه تزیینی هم دارد. برخی سازنده ها زوار را از چوب می سازند که دوام و عمر بیشتری دارد ولی غالباً موجب آزار ساعد در نزدیکی مچ دست راست نوازنده می شود.
رایج ترین مشکلی که در سیم گیر های قالب دار به وجود می آید ترک خوردن آن و یا لب پریدگی گوشه های قلاب مانند نگهدارنده سیم است و در هر حال، سیم گیر باید تعویض شود.
روی یک طرف خرک صفحه علامت کوچکی بگذارید تا ساعتی از آن که به سمت دست است با طرف دیگر که به سمت سیم گیر است هنگام جایگذاری مجدد خرک اشتباه نشود. بهتر است برای هر سه تار دو خرک ساخته شود: خرک تابستانی و خرک زمستانی. در ستاری که حساس است و با سرد شدن هوا صدای گز می دهد از خرک زمستانی که کمی بلندتر از استفاده می شود.
اگر یکی از گوشیها دچار شکستگی بال یا ترک خوردن ساقه شد و امکان ساختن نظیر آن وجود نداشت، باید هر چهار گوشی را عوض کرد. بال ها و قسمت بالایی ساقی هر چهار گوشی باید به خوبی لاک و الکل کاری شوند. برای چرخش راحت و آسان گوشی ها و افزایش زمان نگهداری کوک، لاک و الکل روی ساقه گوشیها و نیز جدار داخلی سوراخ های سردسته را با بنزین پاک کنید به ساقه گوشیها پودر صابون بمالید. بهتر است برای پیشگیری از جابه جایی گوشی ها اعداد ۱ تا ۴ را در پایه ی آن ها و به ترتیب از شیطانک به طرف انتهای سردسته یاسر پنجه بنویسید.
زمان تعویض سیم ها به جنس سیم، محل نگهداری سه تار و میزان و چگونگی استفاده از ساز بستگی دارد. سیم های سه تاری که هر روز نواخته میشود و مرغوب و دور از رطوبت هم نیستند باید زودتر تعویض شوند. سیم های زرد و بم زودتر از سیم های سفید و مشتاق اکسیده و رنجه میشوند. کوفتگی و ایجاد انحنا در طول سیم و در محل پشت پرده ها را«رنجه شدن» می‌گویند که بیشتر در بالا دسته اتفاق می افتد و باعث می شود سه تار هنگام نوازندگی در بالا دسته صدای گز بدهد. زمان معمول و متوسط برای تعویض سیم ها حدود دو تا سه ماه است و هر ماه باید سیم ها را تمیز کرد. برای این کار یک تکه پارچه را به مقدار کمی الکل آغشته کنید و آن را با فشار دو انگشت شست و میانی، در طول هر سیم و فقط مماس با سیم، از شیطانک به طرف خرک بکشید تا سیم ها تمیز شوند. این کار سیم را در جاهایی که رنجه شده نیز صاف میکند. هنگام تعویض سیم ها هر چهار سیم را با هم باز نکنید و یک به یک عوض کنید تا محل خرک روی صفحه گم نشود و نیز مواظب باشید سیم های جدید تا خوردگی نداشته باشند.
سیم های سه تار از انواع سیم های صنعتی هستند و هنگام حدیده کردن و تولید این سیمها امواج نامرئی در طول آنها ایجاد می شود. بهتر است وقتی سیم سفید را از قرقره باز میکنید سر آزاد سیم را به گوشی ببندید و انتهای دیگر آن را که با سیم چین جدا میکنه و به سیم گیر ببندید و همین کار را برای سیم مشتاق هم تکرار کنید تا امواج نامرئی ۲ سیم به صورت همسو قرار بگیرند. در بیشتر سیم گیر ها که سیم گیر های قلابدار هستند برای جا انداختن سیم در برآمدگی قلاب مانند باید سر سیم را به شکل حلقه درآورد. یعنی حدود ۸ سانتیمتر از انتهای سیم را دور بند اول انگشت کوچک حلقه کرد و محل تقاطع ضربدری سیم را با دو انگشت شست و اشاره دست دیگر محکم گرفت و با چرخش انگشت کوچک به طور منظم، آن را تاب داد.
امروزه از وسیله ای به نام سیم تاب نیز برای این کار استفاده میشود که کار با آن راحت تر است. حلقه ساخته شده در برآمدگی قلاب مانند سیم گیر قرار می گیرد و سر دیگر سیم، پس از گذشتن از زیر پرده شیطانک یا سیم بند، به گوشی وصل می شود. بیشتر گوشی ها سوراخی در ساقه و نزدیک بال ها دارند که نوک سیم در آن فرو می رود وسیم دور ساقه می پیچد. در غیر این صورت، با ساختن حلقه و و رد کردن ساقه ی گوشی از میان آن می توان سیم را طوری دوره گوشی پیچید که با چرخش آن در خلاف جهت حرکت عقربه های ساعت کشش سیم بیشتر و صدای حاصل زیرتر شود. دقت کنید دور های آخر سیم در نزدیکی سطح سردسته دور ساقه گوشی پیچیده شروند و نیز در سیم گیر و گوشی ها تیزی نوک سیم ها به طرف بیرون نماند و با دست لمس نشود.
پاره شدن، شل شدن یا باز شدن دستان ها یا پرده های سه تار نشانه فرسودگی آنهاست و باید تعویضشان کرد. با فرسوده شدن دو یا چند پرده باید همه پرده ها را عوض کرد، چون پرده ها تقریباً همزمان که نمی شود و بستن پرده های جدید در بین پرده های کارکرده باعث میشود سه تار صدای گز بدهد. سرعت فرسودگی پرده های سه تار به نوع آب و هوا، یعنی مقدار رطوبت و دما، زمان استفاده از سه تار، مقدار و میزان اسیدینگی عرق دست، کیفیت و نوع پرده و چگونگی نظافت دست ها بستگی دارد.
برای تعویض پرده ها، پرده های کهنه و فرسوده را با تیغ یا چاقوی تیز از محل شیار دسته ببرید و دسته سه تار را با یک تکه پارچه تمیز کنید. ضریب طول حدود ۵۰ سانتی متر برای بستن پرده های چهار لا، و حدود ۴۰ سانتی متر برای بستن پرده های سه لا کافی است. کلاف زه یا پرده ای را که از روده گوسفند تهیه شده باز کنید و یک سر آن را بگیرید و تمام طول زه را از لای یک تکه پارچه بکشید تا پرز های آن گرفته شود. اندازه ی لازم از زه را ببرید و با یک دستمال خیس آن را کاملا مرطوب کنید. پرده ها به ترتیب از بیخ دسته بسته می شوند. سه تار را افقی قرار دهید و زه یا پرده بریده شده را در محلی که تقریبا ۵ سانتی متر بالاتر از محل اصلی آن است از جلوی دست و عمود بر آن آویزان کنید.
حدود ۵ سانتیمتر از پرده را روی دسته و عمود بر شیار دسته بگذارید و با انگشت شست دست چپ آن را نگه دارید. انتهای دیگر پرده – انتهای راست - راسته یا چهار بار دور دسته و به طرف پایین ایا بیخ دسته ببندید. انتهای راست را از سمت چپ پرده وارد شیار دسته کنید و از سمت راست بیرون بکشید و یک گره ساده بزنید. بدون اینکه انتهای راست را گم کنید دوباره آن را از سمت چپ وارد شیار کنید و کمی از طرف راست بیرون بکشید. انتهای چپ پرده را از زیر انتهای راست رد کنید و پس از عبور دادن از میان حلقه ایجاد شده، دو انتهای پرده را بکشید تا محکم شود. پرده بسته شده را با نوک ناخن های دو دست به طرف پایین یا بیخ دسته که ضخامت بیشتری دارد فشار دهید تا پرده با سر خوردن محل اصلی خود برسد و سفت شود هر دو انتهای پرده را از سه میلیمتری گره ببرید بر روی دسته بخوابانید. پرده در محل خود به تدریج خشک و محکم میشود.
